तेव्हा कुठे गेला होता राधासुता तुझा धर्म?

Pankaj Phanase | पंकज फणसे

समदोषप्रत्यारोपाचा सर्वांत प्रभावी मार्ग म्हणजे इतिहासाच्या पुनर्लेखनाचा! बदलत्या सामाजिक- राजकीय परिस्थितीनुसार इतिहासाचे पुनर्लेखन सत्ताधाऱ्यांकडून केले जाते. बऱ्याचदा इतिहास लिहिला जातो आणि मग मुद्दे चर्चेस येतात. अलीकडे प्रथा बदलून जसे मुद्दे चर्चेत येतात, त्याप्रमाणे इतिहास लिहिण्याचा प्रघात चालू झाला आहे. तसेही आपण भारतीय इतिहासात रमणारे! ही रमणीयता काही घटकांकडून एवढी जोपासली जाते की, व्यक्तीच्या समकालीन जीवनाशी असलेल्या जाणिवा विलग होतात आणि इतिहास हेच वर्तमान समजले जाते.

कर्णवधाचे वर्णन करताना मोरोपंतांनी वरील पंक्ती एका आर्येत लिहिली आहे. कुरुक्षेत्रावर कर्णाच्या रथाचे चाक चिखलात रुतल्यानंतर निःशस्त्र कर्णाला मारण्याची सूचना श्रीकृष्णाने अर्जुनाला केली. त्या वेळी कर्णाने हे युद्धाच्या नियमाच्या विरोधात आहे हे सांगण्याचा प्रयत्न केला. प्रत्युत्तर देताना भगवान श्रीकृष्ण विचारते झाले की, ‘भर दरबारात द्रौपदीची विटंबना चालली होती तेव्हा कुठे गेला होता तुझा क्षात्रधर्म? लाक्षागृहात जेव्हा कपटाने पांडवांना जाळून मारण्याचे ठरले तेव्हा का नाही आठवला तुला धर्म?’ विचारलेले प्रश्न संयुक्तिक वाटत असले तरी मूळ मुद्दा होता युद्धात धर्माने बनविलेले नियम मोडणे इष्ट की अनिष्ट याचा! प्रश्नांच्या या श्रृंखलेत मूळ उत्तर हरविले आणि महाभारताच्या नायकाने पायंडा पाडला समदोषप्रत्यारोपाचा (Whataboutary)! सध्याच्या समस्येला उत्तर म्हणून भूतकाळातील दुसऱ्यांच्या समस्या अधोरेखित करणे… ही प्रत्युत्तराची खोड मुद्द्यांना कशा प्रकारे वळण देते हे पाहणे गरजेचे आहे.

पावणे दोन लाख लोकसंख्या असलेले राफा हे इजिप्तच्या सीमेवरील शहर गेल्या काही दिवसांपासून अचानक जागतिक चर्चेचे केंद्रबिंदू ठरले. 1948 पासून इस्राएल-पॅलेस्टाईन संघर्षात खस्ता खाणाऱ्या या शहराने सुमारे 2 लाख शरणार्थीचा भार गेल्या काही दिवसांपासून पेलला आहे. इस्राएली पंतप्रधान नेत्यानाहू यांच्या आक्रमकपणाला मुरड घालण्यात वैश्विक संस्थांना अपयश आलेले असतानाच, सुरक्षित समजल्या जाणाऱ्या राफावर रविवारी इस्राएली सैन्यदलाने हल्ला केला आणि अनेक निष्पाप बालकांसह सुमारे 45 जणांचा मृत्यू ओढवला. युद्धात शरणार्थी आणि नागरी लोकसंख्या असणाऱ्या भागात हल्ला करण्याचा अविवेक दाखवणाऱ्या मोजक्या घटनांचे हे प्रातिनिधिक रूप ! घडणारे घडत असते, पाहणारे पाहत असतात… पण गेल्या काही वर्षांत समाजमाध्यमांच्या प्रसारानंतर सामान्य प्रेक्षक आजूबाजूच्या घटनांवर प्रतिसाद द्यायला शिकले. हे प्रतिसाद देणे एवढे वाढले की, आता प्रत्येक घटनेवर प्रतिसाद देणे आवश्यक झाले. 

रविवारच्या हल्ल्यानंतर समाजमाध्यमांवर प्रतिक्रियांचा महापूर आला. #AllEyes On Rafah अर्थात ‘राफावर सर्वांच्या नजरा’ हा हॅशटॅग लोकप्रिय झाल्यानंतर सुमारे 5 कोटींपेक्षा जास्त इंस्टाग्राम वापरकर्त्यांनी राफाबद्दल प्रतिक्रिया दिली. भारतामध्येदेखील अनेक सिनेसृष्टीतील कलाकारांनी पोस्ट करून हा हॅशटॅग आणखी लोकप्रिय केला. आता लक्षवेधक गोष्ट अशी की, याला प्रत्युत्तर म्हणून काही लोकांनी ‘हत्याकांड केवळ पॅलेस्टाईन मध्येच होत आहे का?’ असा प्रश्न विचारत पाकिस्तान, बांगलादेशमध्ये अल्पसंख्याक हिंदूंवर होणारे अत्याचार, 7 ऑक्टोबरला इस्राएलवर हमासने केलेला हल्ला, सुदानमधील यादवी अशा बऱ्याच प्रश्नांचा वेध घेत या घटनांवेळी तुमची नजर कुठे होती असा प्रश्न विचारण्यास सुरुवात झाली. आता इथे प्रश्न पडतो की सोशल मीडियावर लोकप्रिय झालेला ट्रेंड हा खरंच मानवतेच्या भावनेतून आला होता का? की त्यामागे काही राजकीय रंग होते? इस्राएल-पॅलेस्टाईन वादाला असणारी धार्मिक किनार बाजूला ठेवून असा प्रश्न विचारणे गरजेचे आहे की आजकाल मुद्दा मांडणाऱ्यालाच प्रतिप्रश्न का विचारले जातात? युक्तिवादाच्या या लढाईत मुख्य मुद्दा बाजूला ठेवून आपण वेगळ्याच गोष्टीवर भांडत नाही का? विकासावर गप्पा मारताना एखाद्याने ‘भाजपने गेल्या 10 वर्षांत काय केले’ हा प्रश्न विचारला, तर ‘काँग्रेसने गेल्या 70 वर्षांत काय केले’ असा प्रतिप्रश्न विचारून विजयाची टिमकी बजावणारे लोक हे विसरतात की, या युक्तिवादाच्या स्पर्धेत दोन्ही बाजूंकडून उपस्थित केला गेलेला विकासाचा मुद्दा तसाच अंधारात राहिला आणि आपली चर्चा तिसरीकडेच वाहत गेली.

या समदोषप्रत्यारोपाच्या मुळाशी गेल्यावर असे लक्षात येईल की, या व्यूहाचा वापर नेहमी दुसऱ्या पक्षाकडून केला जातो. पहिल्या पक्षाने एखादा प्रश्न उपस्थित केल्यास त्याचे उत्तर देण्यापेक्षा दुसऱ्या पक्षकाराला उत्तर देण्यापेक्षा उलट प्रश्न विचारणे सोपे वाटते. या वेळी पहिल्या पक्षकाराच्या जात, धर्म, प्रांत, आदी अस्मितांना एकत्रित करून इतिहासात त्या समुदायाने काय केले याचा शोध घेतला जातो आणि त्या अनुषंगाने उलट प्रश्न विचारले जातात. यात त्याचा काय फायदा होत असेल ? तर सर्वात पहिला प्रश्न येतो नीतिमत्तेचा! विचारलेल्या प्रश्नाला अस्मितेत गुंतवून टाकले की प्रश्न विचारणाऱ्याच्या हेतूविषयी शंका उपस्थित होते. आणि एकदा अशी शंका उपस्थित झाली की प्रश्नांची परिणामकारकता प्रभावहीन ठरते.

समदोषप्रत्यारोपाचा दुसरा हेतू असतो लक्ष भरकटविण्याचा! मुद्देसूद चर्चा विरोधी पक्षाला उघडे पाडू शकते. हे टाळण्यासाठी तज्ज्ञ व्यक्तीच्या मार्गदर्शनाची मदत घ्यावी लागते. तज्ज्ञांची मर्यादित उपलब्धता, त्यासाठी करावा लागणारा खर्च, जटिल बाबींवर समाजमनाकडून केले जाणारे दुर्लक्ष आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे प्रसंगी मुळातच अस्तित्वात असणारे लंगडे वास्तव यांमुळे मुद्देसूद उत्तरे देण्यात प्रतिस्पर्धी गटाला रस नसतो. किंबहुना उलट प्रश्न विचारले की समाजाचे लक्ष वेधले जाते. प्रश्न विचारणाऱ्यापेक्षा प्रतिप्रश्न विचारणाऱ्याचा आवाज मोठा असला की मूळ मुद्दा क्षीण होऊन जातो. काही वेळेस अवघड प्रश्नांना समाजासमोर सोपे बनवून ठेवले जाते. अशा वेळी पुरेशा आकलनाअभावी प्रश्नांची उपयुक्तता धुळीस मिळते. पुढची गोष्ट म्हणजे तुलनात्मक अभ्यास ! कोणताही प्रश्न समजून, सोपा करून सांगताना आजूबाजूच्या गोष्टींशी तुलना करून सांगितल्यास त्याचे आकलन सोपे होते. मात्र ही तुलना योग्य गोष्टींबरोबर करण्याचे तारतम्य जल्पकांकडून बाळगले जात नाही आणि दुर्हेतुक तुलना समाजामध्ये संभ्रम निर्माण करते. या पराकोटीच्या तुलनात्मक दृष्टीकोनामुळे एक वेळ अशी येईल की, जगातील सगळेच मुद्दे एकमेकांशी जोडले जातील. अशा स्थितीत कोणत्याही एका प्रश्नावर उपाय शोधणे म्हणजे पक्षपाती धोरण राबविणे असेल आणि या आरोपापासून कातडी वाचवायची असेल, तर मग ‘जैसे थे’ धोरण राबवावे लागेल. साहजिकच, मूळ मुद्दा बाजूला ठेवून वेड पांघरण्याचा हा मार्ग मती कुंठित करणारा आहे.

समदोषप्रत्यारोपाचा सर्वांत प्रभावी मार्ग म्हणजे इतिहासाच्या पुनर्लेखनाचा! बदलत्या सामाजिक- राजकीय परिस्थितीनुसार इतिहासाचे पुनर्लेखन सत्ताधाऱ्यांकडून केले जाते. बऱ्याचदा इतिहास लिहिला जातो आणि मग मुद्दे चर्चेस येतात. अलीकडे प्रथा बदलून जसे मुद्दे चर्चेत येतात, त्याप्रमाणे इतिहास लिहिण्याचा प्रघात चालू झाला आहे. तसेही आपण भारतीय इतिहासात रमणारे! ही रमणीयता काही घटकांकडून एवढी जोपासली जाते की, व्यक्तीच्या समकालीन जीवनाशी असलेल्या जाणिवा विलग होतात आणि इतिहास हेच वर्तमान समजले जाते. एकीकडे अस्मितेच्या नावाखाली जेते आणि जीत यांच्यात अदलाबदल केली जाते, तर दुसरीकडे आज पीडित असणारे लोक इतिहासात शोषक होते, या तर्काच्या आधारावर ‘गेली अनेक शतके अन्याय करणाऱ्या या वर्तमानातील पीडित जमातीला काहीसे भोगावे लागले तर काय वाईट आहे?’ अशा प्रकारचा प्रचार इतिहासाच्या पुनर्लेखकांकडून केला जातो. प्रतिशोधाच्या संतुष्टीचा मार्ग हा नेहमी इतिहासातूनच जातो आणि जे प्रमाणाबाहेर इतिहास जोपासतात, त्यांचा भविष्याचा मार्ग धूसर होतो.

सध्याच्या काळात या समदोषप्रत्यारोपाबाबत पुन्हा विचार करण्याचे कारण म्हणजे समाजमाध्यमांचा जनमानसावर असलेला पगडा. ही माध्यमे आपल्याला विचार करायला मदत करतीलच याची शाश्वती नाही; मात्र त्यामुळे प्रत्युत्तर देणे हे फार सोपे झाले आहे. आपले उत्तर ऐकायला मोठा समूहदेखील तयार आहे. याचा परिणाम असा झाला आहे की, समाज माध्यम वापरकर्ता हा संभाव्य जल्पक बनला आहे. मोठ्या प्रमाणावर यंत्रणा राबवून वापरकर्त्याच्या नकळत त्याचे प्रशिक्षण सुरू आहे. आणि प्रतिक्रिया न मांडणारे अशा प्रकारच्या युक्तिवादाला बळी पडून वास्तवापासून दूर जात आहेत. केवळ मोठा आवाज निर्माण करून हेतू साध्य होत असेल, तर वैचारिक डोकेफोड करण्याचीदेखील गरज नाही ना कोणत्या गोष्टीला जबाबदार राहण्याची!

This article was published in Weekly Sadhana on July 13, 2024- https://weeklysadhana.in/view_article/pankaj-phanase-on-israeli-palestinian-conflict